پروژه کارآفرینی قالیبافی

پروژه کارآفرینی قالیبافی در 44 صفحه ورد قابل ویرایش

- 1 مقدمه :

فرش ایران دارای تاریخی بسیار طولانی است، در ایران از دیرباز بافتن انواع فرش متداول بوده و انگیزه ای اجدادی داشته است. به نوشته مورخان، جهانگردان، جنگجویان و آثار مكشوفه از گذشتگان گویای آن است كه فرشبافی به صورت هنری دستی ، مردمی ، روستایی و عشایری در ایران سابقه بس دراز دارد.

  

پروفسور «رودنكو» كاشف «فرش پازیریك» معتقد است كه قالی مذكور  كار مردم ماد یا پارس و پارت (خراسان بزرگ) است. توجه به نقش های مشابه و هم زمان این فرش در ستون های تخت جمشید نیز این نظریه را تایید می نماید. آثار دیگری از جمله نقاشیهای برخی هنرمندان قرون وسطی حاوی نقش قالیهایی است كه گفته اند بافت ایران بوده است . برخی مورخان در مورد حمله رومیان به ایران و غارت دستگرد قالی را از جمله غنایمی كه در این غارت به دست آورده شده، قید نموده اند و نیز منابع یونانی از قالیهای زربفت ایران یاد كرده اند. «فرش بهارستان» با آن همه هنرمندی كه به تأیید روایات مختلف، دربافت آن به كار رفته بوده اگر چه گاه در تعریف از آن راه اغراق پیموده شده اما خود نشانگر پیشرفت صنعت فرشبافی و صنایع جنبی از جمله طراحی و رنگرزی در ایران قدیم می باشد. فرش به عنوان نمودی از فكر و اندیشه بشری و متاثر از حس نوجویی او در طول تاریخ خود با نشیب و فرازهایی روبرو بوده كه گاه با فراغت فكری هنرمندان و محیط مناسبی كه برای رشد و شكوفایی هنر ایشان ایجاد گردیده به حد اعلای خود رسیده و گاه صدماتی كه بر اثر مصائب طبیعی و غیر طبیعی بر پیكر جامعه وارد شده، آن را به دوره نهفتگی و خمود سوق داده است.

  

عصر مغول یعنی قرن هفتم هجری را می توان دروان بس غم انگیز برای انواع هنر ایرانی دانست و پس از آن قرون دهم  و یازدهم هجری را كه عصر صفویان است زمان شكوفایی طبع هنری مردم ایران باید به شمار آورد. آغاز دوران صفوی متفارن با رشد بسیاری از هنرهای دستی و توسعه آن در كلیه شئون جامعه بوده است. بسیاری از هنرمندان ایرانی در این دوره ظهور كرده اند كه با اغتنام فرصت از آرامش و محیط مساعدی كه به وجود آمده عمر گرانبهای خود را بر سر ارتقاء سطح كیفی هنر و صنایع دستی نهاده اند وبا ابداع طرح ها و نقشه های زیبا و هنرمندانه جایگاه این صنایع به ویژه فرش را به حد اعلاء خود رسانیده اند و نام ایران را در سراسر جهان با آثار خود پرآوازه ساخته اند. با توجه به اهمیت عصر صفویه در اعتلاء هنر ایران و توجهی كه در این زمان به صنعت قالیبافی مبذول شده، جا دارد به این عصر و وضعیت هنرمندان و قالیباقی آن مشروح تر بپردازیم.

 

 فرشهای دوران صفویه را می توان متعلق  به دو گروه زمانی دانست: اول: قالیهای بافته شده در دوران سلطنت شاه اسماعیل وشاه طهماسب كه به"شاه طهماسبی" معروف است و خود مكتبی خاص دارد كه به همین نام شهرت یافته. شاه طهماسب همواره به تشویق هنرمندان و قالیبافان و طراحان می پرداخت و خود از هنر بهره داشت و حتی نوشته اند، رنگرزی می دانست و مستقیمأ طراحی می نمود و بافندگان را راهنمایی می كرد. از این جهت در زمان پادشاهی او انواع صنایع ظریفه به ویژه قالی بافی راه ترقی پیمود و در طرح آن تغییرات كلی به وجود آمد. قالیهای ترنجدار جانشین آن گروه از قالیهایی شد كه تا اواخر قرن 9 هجری در ایران بافته می شد و بعدأ به طرح مغولی و تیموری شهرت یافت. علاوه بر قالیهای ترنجدار در این دوره بافتن قالیهایی با طرح حیوان و شكارگاه متداول شد. دوم: قالیهای بافته شده در زمان شاه عباس كه به مكتب " شاه عباسی" معروف است. در این دوره با اغتنام فرصت از وجود هنرمندان عصر نقشهای جدید به ویژه با استفاده از اسلیمی ها و گلهای مخصوص بوجود آمد برخی طرحهای قالی در مكتب شاه عباسی عبارتند از:/ الف – طرح ترنجدار یا لچك ترنج/ ب – طرح شكارگاه/ ج – طرح درختی/ د – طرح گلدانی .

اینك با توجه به سهولت ایجاد ارتباط بین هنرمندان نقاط مختلف و پیشرفت تكنیك طراحی و نقش پردازی، فرش همگام با سایر هنرها و صنایع مردمی رو به تكامل رفته است، طرحهای محلّی به نقاط دیگر برای بافت فرستاده می شود و هنرمندان از نتایج تجربیات دیگر همكاران خویش كاملاً با خبر می گردند. وسایل كار طراحی پیشرفت نموده و تكنیك جدید به كمك هنرمندان آمده و ایشان به مهارت در تهیه و تكثیر طرحهای خود اقدام می كنند. بازار های فرش جهانی به ویژه از اوائل قرن بیستم میلادی رونق گرفته و این خود تشویق دست اندركاران را در پی داشته و به ویژه در تبریز، كرمان، كاشان، اصفهان، اراك ، داد و ستد این كالای ارزشمند را رونق داده و در این زمان است كه بازار صادرات فرش های نو و كهنه گرم شده و كارگاه های بزرگ برای پاسخگویی به تقاضاهای روز افزون دایر گردیده است. این قالیها به اروپا به ویژه كشور آلمان و آمریكا حمل می گردد و موجبات تقویت بنیه مالی كشور را در حد خود فراهم می سازد و تجارت خارجی را به سرمایه گذاری در تولید فرشهای مورد درخواستشان تشویق و ترغیب می نماید. مجموعه این اقدام طی قرن اخیر در جهت تقویت بنیه اقتصادی كشور مؤثر بوده، اما دخالت فروشندگان و صاحبان سرمایه در كار طرح و رنگ فرش و سفارشات غیر مسئولانه ایشان به كیفیت این دستباف لطمه وارد ساخته است. عدم نظارت صحیح بر كار بافت فرش و بسیاری عوامل دیگر از جمله قیمت ها و چگونگی صادرات طی نیم قرن گذشته، رقبای فرش ایران را به میدان رقابت كشانده واز سوی دیگر سودجویان را به سوء استفاده از غفلت دست اندركاران و انجام تقلباتی در مراحل مختلف تهیه موارد اولیه و تولید فرش وا داشته و در نتیجه موجبات سقوط كیفیت و كمیت و گرمی بازار فرش ایران را فراهم نموده است به منظور ایجاد پیوستگی ارتفاء سطح كیفی این دستباف ارزشمند و تداوم تاریخ پرآوازه ی آن هوشیاری و كوششی همه جانبه لازم است كه امید است عشق و علاقه عامه مردم به این میراث اجدادی خود آن را در ضمیر كلیه دست اندركاران بیدار سازد.
6- ذرع و نیم:

این نوع فرش ها عموماً در ابعاد 156×104 سانتی متر تهیه می شوند، بافت این نوع فرش ها بیشتر در مناطق فارسی باف رایج است لذا با توجه به اندازه ذرع فارسی كه 104 سانتیمتر است و اضافه كردن نیم ذرع به آن (156 = 52+104) طول این نوع فرش ها 156 سانتی متر می گردد.
7- ذرع و چارك:

ابعاد این نوع فرش ها عموماً 130×80 سانتی متر می باشند و بافت آنها نیز بیشتر در مناطق فارسی باف رایج است.
8- پشتی:

به فرش هایی گفته می شود كه عرض آنها از 50 تا 80 سانتی متر و طول آنها از 80 تا 120 سانتی متر     می باشد و متداولترین اندازه پشتی 90×60 و یا 120×60 سانتی متر می باشد. در نواحی گرگان و بجنورد به نوعی از پشتی ها كه پشت آنها گلیم بافی شده است و مانند یك كیسه دردار تهیه شده اند قارچین می گویند.
9- پادری:

این فرش به اندازه پاگرد در ورودی كه معمولاً 70×50 است بافته می شوند.

 
طرح های قالی

طرح های شكسته و گردان قالی

از نظر طراحان و برخی كارشناسان فرش، طرح های قالی به دو شیوه كاملاً متمایز از یكدیگر قابل تقسیم بندی است:

1-    شیوه روستایی (طرح های شكسته یا هندسی)

2-    شیوه شهری (طرح های گردان یا منحنی)

در بعضی طرح ها این دو شیوه با یكدیگر آمیخته شده و شیوه ی تقریباً تلفیقی را با نام طرح شكسته گردان  به وجود آورده كه به توضیح هر یك می پردازیم:
طرح های شكسته: (روستایی یا هندسی)

این طرح ها كه سه خط افقی، قائم و مایل را شامل می شوند، جزء ابتدایی ترین و قدیمی ترین طرح هایی هستند كه به ذهن هنرمندانِ طراح راه یافته است.

خط افقی شامل یك ردیف گره است كه پهلو به پهلوی هم قرار می گیرد.

خط عمودی (یا قائم ) مشتمل بر یك ردیف گره است كه بالای دیگری به روی یك جفت تار یا چله بسته می شود.

خط اریب (مایل) نیز كه یك ردیف گره را شامل می شود، به تناوب یكی در بالا و یكی در كنار قرار می گیرد و یك زاویه 45 درجه را تشكیل می دهد.

نقشه های شكسته به واسطه سادگی مورد توجه بسیاری از روستاییان است. اما هنوز در آسیای میانه، تركیه، قفقاز و ایلات و عشایر ایران كاربرد فراوان دارد. شاید یكی از دلایل گرایش روستاییان به این گونه طرح ها این باشد كه از طرح های شكسته، بدون ترسیم بر روی كاغذ نیز می توان استفاده كرد و به مهارت بسیار، نیاز نیست. در صورتی كه طرح های گردان حتماً باید بر روی كاغذ رسم شود، تا بتوان از آن استفاده كرد.
طرح های گردان: (شهری یا منحنی)

طرح های گردان با كمك گرفتن از خطوط منحنی به وجود می آیند. این نقش ها از ابتدای قرن نهم بسیار مورد توجه قرار گرفته اند، با استفاده از گل و بته ها و شاخه های دوار ساده و ابتدایی، به سرعت مراحل تكامل را پیموده اند. ایجاد نقش های گردان تنها توسط طراحان ماهر و بر روی كاغذهای نقشه كشی میسر است و بافنده نیز برای خواندن نقشه و بافت آن، باید از مهارت ویژه ای بهره مند باشد. امروزه كاغذهای طراحی در اندازه های گوناگون كار نقشه پردازی طرح های گردان را بسیار آسان كرده است.

واحد نقشه، ورقی است شطرنجی كه در اندازه های مختلف به خانه های مربع شكل كوچكی تقسیم شده است، هر مربع نیز به نوبه خود به مربع هایی بسیار كوچك (هر ضلع 10 خانه، جمعاً 100 خانه) تقسیم شده اند. هر خانه كوچك نشان دهنده یك جفت تار، یا یك گره است.

اوراق نقشه در طول نزدیك به یك قرن مراحل مختلفی را طی كرده  تا به شكل امروزی برای همگان مورد استفاده قرار گرفته است. تا دوران انقلاب مشروطیت و رواج صنعت چاپ، همه نقشه ها را با دست خط كشی می كردند و بیشتر مرسوم بود كه اول نقاش، نقشه دلخواه را نقاشی می كرد و بعد كسی كه كارش جدول بندی بود خط های عمودی و افقی را با مركب و به اندازه دلخواه – به نسبت ریزبافی قالی – روی صفحه نقاشی ترسیم می كرد و چهارخانه های هر گروه و هر رنگ را در می آورد. این شیوه برای نقاش آسان تر و برای بافنده دشوارتر بود، چرا كه خط كش و چهارخانه سازی پس از نقاشی، گاه موجب می شد یك گره در دو چهارخانه جا گیرد – نیم گره در یك چهارخانه و نیم دیگر در چهار خانه دیگر – و بافنده به دشواری می توانست با این  نقشه ی نامیزان كار كند. از این رو و از همان ابتدای كار استادان و هنرمندان سبك «نقطه زنی» را ابداع كردند. اساس این سبك بر آن بود كه روی كاغذ شطرنجی ترسیم شده، هر گره را بی كم و كاست و بی آنكه یك چهارخانه میان دو گره مشترك باشد، به صورت یك نقطه رنگی در چهارخانه ها جای می دهند. رواج این شیوه كار بافندگی را آسان تر و دقیق تر و وسیع تر كرد، هر چند كه نقطه زنی برای نقاش بسیار دشوار بود. شاید همین دشواری كار سبب شد كه همه نقاشان خود را مرد این میدان نیافتند و شیوه ی دیگری كه كار نقاشی را آسان تر می كرد و به سبك «دوره گیری» معروف است، پدید آوردند.

گزارش مختصر بازدید از واحد ها تولیدی با خدماتی مرتبط با موضوع پروژه :

بازدید از کارگاه فرشبافی صنعتی رستمی ( شهرک لیا – خیابان امام خمینی )

در این بازدید به بررسی طرح های قالیبافی در حال اجرا در این کارگاه پرداختیم و دارهای قالی و روش های استفاده از آن را مورد بررسی قرار دادیم و با ابعاد و نوع ساخت آنها آشنا شدیم و با انواع گره در انواع فرشنها نیز آشنا شدیم ، این بازدید برای آشنایی با این طرح بسیار مفید بود و مطالعات مشاهده ای ما در این مرکز ما را با بسیار موارد و نکات فنی آشنا نمود .

 

جنبه های ابتکاری بودن و خلاقیت به کار رفته شده :

فرش یکی از کالاهایی است که ابتکار و نوآوری در آن در یک قالب خاص می تواند باشد ، طرح و رنگ مدل ، این سه از عوامل موثر در انتخاب و شهرت فرش هستند ، به عنوان مثال فرشهای ترکمن در ایران به دلیل نوع بافت و ترکیب رنگ شهرت فراوانی دارند ، پس استفاده از یک طرح و رنگ خاص و متنوع که بتواند دید بازار را به خو.د جلب کند و در عین حال منطبق با سلیقه مردم باشد می تواند یک ایده خوب برای کسب موفقیت باشد .